Сійӧ вӧлі Канаваысь

Война пансьӧм бӧрын Канава грездысь куим воча вок Алексей Кондратьевич, Фёдор Васильевич да Иван Петрович Мартюшёвъяс гижисны Кулӧмдінса военкоматӧ шыӧдчӧм, мед война вылӧ босьтасны ас окота серти. Корисны локтан, 1942-ӧд воас. Иванӧс Кулӧмдінсянь бергӧдісны бӧр: быдмышт на пӧ (эз вӧв весиг метраӧн-джынйӧн судта). А Алексейӧс да Педӧрӧс кольӧдісны. Княжпогостӧдз мунісны ӧтлаын. А сэсся торъялісны. Алексейӧс босьтісны ылӧ лэбалысь авиацияӧ. Лоис пулемётчикӧн да лэбаліс война чӧж, кыкысь доймыліс, но гортас воис ловйӧн.

А Фёдор йылысь гижа паськыдджыка, сы вӧсна мый висьталіс ачыс да мыйсюрӧ тӧда и ачым. Кор юалісны, мый вӧчліс войнаӧдз, висьталіс, мый вӧлі штатной вöралысьӧн, да босьтісны разведкаӧ, нӧшта велӧдісны и снайперӧ. Тӧлысьӧн-джынйӧн мысти кыпӧдісны войнас да нуисны Москва дорӧ. Синъясыс чашкалісны. Кӧть вӧлі тӧв, лымйыс сылӧма да гӧгӧр вӧліны сьӧд няйт ва гуранъяс, выліас гӧвкъяліс вир. Кытчӧ видзӧдлан, сэні и шойяс, немечьяслӧн и миян. Чирсӧм техника да орудие — лыдтӧм. Разведчикъяслы сувтӧдісны мог — босьтны мӧдӧд линия. Артиллерия босьтчис гындьшы немечьясӧс 5 час асылын. Пыр жӧ кыпӧдісны и найӧс да лыйсьӧм улас сяммисны матыстчыны медводдза линияӧдз. Но сэсся немеч восьтіс сэтшӧм би, мый гӧгӧр кутіс кывны: «Ой, мама!» На пиысь вольсалісны матӧ ставсӧ, но могсӧ пӧртісны олӧмӧ: мӧд линиясӧ босьтісны. Доймисны и Фёдор, и командирыс — Коми АССР-са Ипатовоысь старшöй лейтенант Рогов. Сыкӧд тӧлысь куйлісны госпитальын, а сэсся разалісны. Фёдор веськаліс Старая Русса дорын сулалысь полкӧ, бара разведкаӧ. Сэні бара аддзысис асмувывсакӧд — Мылдінысь старшöй сержант Козловкӧд, коді вӧлі разведгруппаса командирӧн. Фёдорӧс сійӧ ӧдйӧ велӧдіс, кыдзи-мый вӧчны, мед ставыс артмис бура. Куимысь немечӧс вайӧм бӧрын морӧсас ӧшӧдісны «За боевые заслуги» медаль.

— Öтчыд сулалім оборонаын, — казьтыліс Фёдор Васильевич. — Видзӧдалі бинокль пыр да аддзи, кыдзи ӧти немеч ёнакодь шенасьӧ кинас. Видзӧдӧм серти, ыджыд чина. Me и шуи взводнӧйлы: «Тупкыны эськӧ вомсӧ». «Тэнад ППШ-ӧн он судз». «А трёхлинейкаыс нӧ мый вылӧ?». «Но, видлы, сідзкӧ,» — лэдзис лыйны взводса командир. Me метитчи юрас да лыйи. Немечыд сэтчӧ и сутшкысис. Сы дорӧ уськӧдчис мӧд да пом воис и сылы. Та бӧрын немечьяс, кутшӧм оружие налӧн вӧлі, сыысь и лыйлісньі миянӧс. Менӧ корисны штабӧ да шуисны: либо пӧ трибунал, либо штрафбат. Дорйисны взводса командир да Козлов. Висьталісны, мый лыйтӧдз юалі налысь, позьӧ-оз. Бӧрыннас Козлов менӧ ёнакодь видіс да вуджӧдіс разведчикъясӧс дорйысь котырӧ, медся сьӧкыдінас да олӧм босьтанаас. Сэтысь доймытӧг волӧны гежӧда либо пуктӧны юрнысӧ. Но менӧ, буракӧ, Енмыс видзис.

Тадзи аслас фронтвывса туйяс йылысь Фёдор Васильевич висьтавліс меным лунтыр пармасӧ гежмалӧм бӧрын вӧр керкаын шойччигӧн. Юрын кута нӧшта ӧти висьт, кыдзи «кыйис» немеч-снайперӧс. Кӧні сулалісны найӧ, пӧгибӧ кутіс воштыны немечьяслӧн снайпер. Салдатъясӧс озджык лыйлы, а гылӧдӧ комсоставӧс. Фёдор Васильевич кыйӧдчис да тӧдмаліс, мый снайпер-вӧрӧг лыйлӧ нейтральнöй зонаын сулалысь жугалӧм танк пытшсянь. Войнас Козловкӧд мунісны танк дорас немечьясладорсянь да пырисны пытшкас, мед вочаавны локтысьӧс. Кивыв вӧлі сійӧ, мый войнас лымъяліс да эз тöдчы немечлöн жö кок туйöд мунӧмыс. Медводз кыліс лымлӧн дзуртӧм. Немеч локтіс да медводз гӧгӧр видзӧдаліс. Сэсся сюйис танк пытшкӧ юрсӧ. Козлов босьтіс шошаӧдыс, а Фёдор вартіс сылы юрас немечьяслӧн пу воропа гранатаӧн. Вартӧмыс, тыдалӧ, лоис ёнджык да немечыд киргис-киргис да ланьтіс. Чайтісны, мый олӧмыс эштіс, но, вӧлӧмкӧ, лолалӧ. Тэрыба кыскисны асланысладорӧ. Таысь Фёдор Васильевичлы вичмис «За отвагу» медаль, а Козловлы Гöрд Звезда орден. Война бӧрас асмувывсаяс сёрнитчисны аддзысьлыны, но тадзи эз артмы, сы вӧсна мый Козлов усис.

Нӧшта ӧти висьт татшӧм. Немечьяс бӧрыньтісны найӧс дас километр. Фёдор Васильевич доймис да кутіс кыссьыны, и кыліс, кыдзи кодкӧ шуис: «Солдат, помоги!». Видзӧдліс, а шыӧдчысьыс подполковник. Босьтчисны кыссьыны ас йӧз дорӧ кыкӧн. Вынныс эз вӧв. Кыссисны дзикӧдз лигыш- мунтӧдз лун дай вой. Подполковник кутіс весиг воштавны садьсӧ. Ад- дзисны ассьыным чорыда доймӧм лейтенантӧс, коді вӧлӧм петкӧдӧ полклысь знамя, но регыд нин олысь. Лейтенантыд тшӧктіс водзӧ петкӧдны знамясӧ Фёдорлы. Сійӧс и гартіс ас гӧгӧрыс, весиг лоис шоныдджык. Мый лоис чорыда доймӧм лейтенантыскӧд, оз тӧд. Став сертиыс, лыйсис. А подпол- ковниккӧд кыссисны водзӧ. Аддзисны немечьяслысь жугалӧм бронетранспортёр да подполковникӧс сайӧдліс сэтчӧ, а ачыс чукӧртіс усьӧм немечьяслысь сёян-юан, коді зэв лӧсяліс дзикӧдз нин тшыгъялӧм бӧрын. Весиг юыштісны шнапс. Подполковник сэки шуис, мый Фёдорлысь знамясӧ

некод сідз-тадз босьтны оз лысьт. Велöдіс сетны сöмын документъяс лӧсьӧдӧмӧн да комиссия котыртӧмӧн. Коркӧ да сяммисны вуджны фронтлысь линия, кылісны роч сёрни. Аддзис асланым йӧзлысь чужӧмбан да и бӧрддзис. Бӧрддзис и подполковник. Юӧртісны налӧн локтӧм йылысь да пыр жӧ воис машина да нуис санчасьтӧ. Сэтчӧ сэсся волісны юасьысьяс, знамя сетіс сӧмын сы бӧрын, кор котыртісны комиссия да гижисны до- кументъяс. Та бӧрын водтӧдісны госпитальӧ, подполковникӧс офи- церъяслӧн палатаӧ, а Фёдор Васильевичӧс салдатьяс дорӧ. Знамя петкӧдӧмысь некыдз эз пасйывны, некод та йылысь нинӧм эз казьтыв.

Госпитальысь петӧм бӧрын Фёдор Васильевич веськаліс Ленинград дорса ӧні быдӧнлы тӧдса Синявинса нюръяс дорӧ. Кыкысь контузитчыліс. Сэтчӧс тышъясын повтӧмлун петкӧдлӧмысь пасйисны «За отвагу» медальöн да Гöрд Звезда орденӧн. Контузитчылӧмъяс бӧрад сэсся службасӧ кокньӧдісны, лоис секретнöй часьтлысь гижӧдъяс новлӧдлысьӧн. Нуліс передӧвӧйӧдз либо висьтавліс кывйӧн. Тышъясӧн мездісны Латвия, Литва, Эстония, топӧдісны немечьясӧс Калининград дорӧ.

— Саридз дорас немечьяс вайӧмаӧсь зэв уна быдсямапӧлӧс грабитӧм эмбур, мед нуны гортаныс, но ми нунысӧ эг лэдзӧй, — висьталіс Фёдор Васильевич. — Немеч эз кӧсйы сетчыны, медым эз сюр миянлы, бомбитны кутіс весиг ассьыныс параходъяссӧ да йӧзсӧ. Me кылі бомбалысь ахнитӧм и сэсся нинӧм ог помнит. Менлы вылӧ война помасис. Бурдӧдчи сэсся госпи- тальясын.

Кыдзи ме лыдди сылӧн армееч книжкасьыс, Фёдор Васильевичлӧн вӧлӧма 36 дой, на пиысь куимыс — сьӧкыд. Кымӧсас лыыс абу 3-5 сантиметр судта. Кучикнас кыскӧмаӧсь да сідзи и вурӧмаӧсь. Лолалігас кучикыс кыпъяліс.

Войнаысь мездмӧм бӧрын во кык мыйсюрӧ вермис вӧчыштны сӧмын горт гӧгӧрын, а сэсся босьтчис кыны ветель, кулӧм-ботан, надзӧникӧн кыйсьыштны. Кыйсисны сэтшӧм жӧ фронтöвик да вермытӧм морт Егор Петрович Нестеровкӧд. Кыйисны кыдзи чери, сідзи и звер да пӧтка.

Сэки Канаваӧ Кулӧмдінсянь волывліс самолёт. И со 1973 воын самолётлӧн волӧм бӧрын Фёдор Васильевичлӧн керка ӧдзӧсӧ тотш- кӧдчисны. Пырисны кыкӧн, пельпомъяс саяныс нопъяс. Кианыс ыджыд сумкаяс. Мартюшёв шӧйӧвошис: кодъяс пӧ и эмӧсь? А олӧмаджыкыс шуис:

— Васильевич, не узнаёте?.. Я ваш спасённый подполковник, а это мой сын.

Фёдор Васильевичлы эз сюр кывйыс, гöтырыс кынмис места вылас. Но вочасӧн воисны ас садьӧ. Шоныда сывйыштчылӧм бӧрын гӧтырыс лӧсьӧдіс пызан, а сэсся вӧдитіс пывсян. Сэні и аддзисны фронтӧвиклӧн туша вылысь лыдтӧм дойсӧ да шензисны сылӧн зумыда кутчысьӧм вылӧ.

Колӧ шуны, мый локтысьяс (пиыс вӧлі майорӧн) вайисны аскӧдныс сёян и юан, канистраӧн 20 литра коньяк. Бура пасйисны аддзысьӧмтӧ сійӧ лунас и мукӧд лунъясӧ, мера тӧдӧмӧн, видлышталісны курыдтор. А пиыс ӧтарӧ кыйис чери. Нуліс ёртсӧ чери кыйны и Фёдор Васильевич Войвыв Екатерининскöй канал помӧ. Бура шедіс да ылісянь волысьлы вӧлі зэв нимкодь.

Кӧсйисны волыны нӧшта, но эз волыны. Кыдзи гижис пиыс, батьыс ёна омӧльтчис.

— Но меным быд Победа лун кежлӧ мӧдӧдліс кык коньяк доз. Ӧтисӧ ас пыддиыс, мӧдсӧ ме пыдди, — казьтыліс Федор Васильевич. — Мӧдӧдіс во нёль, а сэсся, буракӧ, эз кут вермыны. А ме мӧдӧдлі вотӧс да мый да. Нӧшта аскур, сьöлӧм вылас вӧлі воӧма да. А ветлыны ас дорас эг и вермы. Корсьӧма менӧ

1945-ӧдсянь 1973-öд воӧдз. Со кутшӧм дона вӧлӧма менам дорйӧмыд, салдатскӧй ёртасьӧмыд. Фронт вылын артмӧм ёртасьӧмыд вӧлӧма медся ён.

Збыльысь фронтвывса герой Фёдор Васильевич Мартюшёв йылысь висьт дорӧ ассянь содта со мый. Канаваысь муніс война вылӧ 90 сайӧ морт, а воисны сӧмын дасӧн. Мунысьяс да фронт вылын тышкасьысьяс лыдын вӧліны офицеръяс: майор Фёдор Нестеров (вичсӧ ог тӧд), старшöй лейтенант Василий Александрович Нестеров, лейтенантъяс Семён Иванович, Василий Иванович (вокъяс) да Андрей Прокопьевич Касевъяс. Война пансьӧмсянь помӧдзыс тышкасис вӧрӧгъяскӧд да усис Прокопий Михайлович Мартюшев. Усьӧм йылысь юӧрас вӧлі гижӧма: «Погиб смертью храбрых при взятии второго этажа рейхстага 9 мая 1945 года». Тайӧ гижӧдсӧ ме кутлі аслам киын, мекӧд тшӧтш и пиыс. Вайӧда нӧшта Егор Петрович Нестеровöс, кодлӧн вӧлі коймӧд тшупӧда Слава орден, Фёдор Иванович Исаковӧс (кык Гöрд Звезда орден), Василий Александрович Нестеровӧс (Ленин орден), Фёдор Васильевич Мартюшёвӧс (Гöрд Звезда орден). Ӧні Канава грездын лыда морт, но ӧд найӧ чужисны, быдмисны, олісны да мунісны фронт вылӧ сійӧ могӧн, медым дорйыны не сӧмын ыджыд Рöдина, но и ичӧт Канавасӧ, мед сэні олӧмыс муніс водзӧ. Тайӧ йӧзыслӧн паметь водзын колӧ сувтлыны пидзӧсчань вылӧ, колӧ век найӧс помнитны, сувтӧдавны найӧс помнитӧм могысь зэв бур пасъяс. А Канаваын вӧчӧмаӧсь сӧмын цемент шмак. Ме кута лача, мый Победалӧн 70 вося юбилей кежлӧ районса да Югыдъягса администрацияяслӧн индӧдӧн сувтӧдасны бур обелиск. Тӧд вылӧ босьтны колӧ тшӧтш сійӧс, мый Войвыв Екатерининскöй каналӧн тӧдмасьӧм могысь татчӧ волӧны туристалысьяс став Россияысь, тшӧтш и Москваысь.

Прокопий МАРТЮШЁВ.

Сыктывкар.

Парма гор, 2015, Апрель 30 лун.